Szczawnica

Jej nazwa pochodzi od kwaśnych wód, zwanych przez górali szczawami. Miejscowość leży u stóp góry Bryjarka w malowniczej dolinie Grajcarka, w bezpośrednim sąsiedztwie Pienińskiego Parku Narodowego. Od lat przyjeżdżają tu kuracjusze po zdrowie i odpoczynek. I wcale im się nie dziwimy!

O istnieniu Szczawnicy dowiadujemy się dzięki hojności króla Władysława Jagiełły, który zapisał 400 florenów Abrahamowi z Goszyc. Nie bardzo już teraz wiemy, kim ów jegomość był, ale przy okazji tego zapisu wymienione zostały dwie Szczawnice: Wyżna i Niżna. Znaczy to, że w czasie bitwy pod Grunwaldem Szczawnica już istniała, ale rycerze nie mogli jeszcze leczyć tam swoich ran - jako uzdrowisko miejscowość znana jest bowiem dopiero od ponad 200 lat. Rozwinęła się jednak dopiero w drugiej połowie XIX wieku, kiedy to właścicielem uzdrowiska został Józef Szalay. Jak podkreślają przedstawiciele miasta, uważa się, że to on był właściwym twórcą uzdrowiska i prawie 40 lat swego pracowitego życia poświęcił w całości Szczawnicy.

Pierwsze wzmianki o Szczawnicy pochodzą z 1413 roku, choć osadnictwo ludzkie na tym terenie istniało już wcześniej. W połowie XIV wieku Szczawnica była parafią, by w 1529 roku stać się filią parafii krościeńskiej. Już w XV wieku istniała w Szczawnicy instytucja sołtysa: w dokumentach z tego okresu wymieniony jest sołtys szczawnicki, Mikołaj. W latach 1487-1492 Kazimierz Jagiellończyk odnowił Janowi, kolejnemu szczawnickiemu sołtysowi, prawo użytkowania 3 łanów (zwykle sołtysi dysponowali wówczas dwoma łanami), potwierdzony ponownie przez króla Jana Olbrachta w roku 1494. Oprócz tego w 1581 r. Szczawnica obejmowała 2 ½ łana kmiecego i 4 łany zajmowane przez zagrodników bez roli. W tym czasie wieś należała do starostwa czorsztyńskiego.
Na terenie Szczawnicy funkcjonował przywilej wybraniectwa - chłopa zwolnionego z pańszczyzny w zamian za służbę wojskową na rzecz króla. W 1595 r. szerokim echem odbiła się tragedia wybrańca ze Szczawnicy, Piotra Fleszara, który odmówił dzierżawcy dóbr czorsztyńskich, Janowi Łękawskiemu, zapłaty bezprawnie nałożonego nań czynszu. Ujętego i zakutego w kajdany wybrańca Łękawski zostawił na mrozie na dziedzińcu zamku czorsztyńskiego, gdzie ten po dwóch tygodniach zamarzł. Brrrr!

Już w 1770 r., pod pozorem budowy pogranicznego kordonu sanitarnego, Austria zagarnęła część południowych ziem Rzeczypospolitej, tj. starostwa nowotarskie, czorsztyńskie i sądeckie – w tym również Szczawnicę. Dwa lata później, przy I rozbiorze Polski, tereny te włączono do węgierskiej części domeny Habsburgów. W 1811 r. dobra szczawnickie zostały przejęte przez austriackie władze skarbowe, a następnie wystawione na sprzedaż. W 1828 r. nabył je emerytowany poczmistrz, Jan Podhajecki, by rok później przekazać je Józefinie i Stefanowi  Szalayom, którzy w rzeczywistości sfinansowali zakup.

Po śmierci Stefana Szalaya Szczawnicę przejął w 1839 r. jego syn Józef Szalay. To właśnie on jest uważany za twórcę uzdrowiska. Wzniósł on pierwsze budynki zdrojowe z prawdziwego zdarzenia oraz kaplicę zdrojową, które sam zaprojektował, rozszerzył i urządził Park Górny, zakrył koryto Szczawnego Potoku pod dzisiejszym placem Dietla. Dbał o reklamę uzdrowiska, w którym od 1840 r. latem stale ordynował lekarz (był nim dr Onufry Trembecki, w l. 1848-1883 główny lekarz zdrojowy). W 1876 zapisał uzdrowisko krakowskiej Akademii Umiejętności. W 1909 r. od Akademii uzdrowisko kupił hr. Adam Stadnicki, po II wojnie światowej nastąpiło upaństwowienie zdrojowiska. Uzdrowisko nastawiło się głównie na leczenie chorób zawodowych górników i hutników.

Gwałtowny rozwój miasta nastąpił już w latach 60 tych XX w. W 1960 roku uruchomiono sanatorium „Hutnik”, w 1963 roku oddano do użytku Prewentorium Górnicze im. Pstrowskiego (m.in. z salą kinową). 1969 rok to data rozpoczęcia działalności położonego w samym centrum domu towarowego „Halka” połączonego z restauracją i kawiarnią. W 1971 r. w dawnej luksusowej willi Szalaya "Pałac" ("Zdrojowa") otwarto ekspozycję historyczno-etnograficzną Muzeum Pienińskiego (działała do 2013 r.). W 1973 roku rozpoczął działalność kompleks przyrodoleczniczy przy ul. Zdrojowej. Jego wyposażenie balneologiczne i rehabilitacyjne było wtedy najnowocześniejsze w Polsce. W latach 1973-1982 Szczawnica została połączona administracyjnie z Krościenkiem, nosiła wtedy nazwę Szczawnica-Krościenko. W 1982 r. nastąpił ponowny podział miejscowości.
Od przeszło 200 lat Szczawnica jest znana nie tylko jako uzdrowisko, ale także końcowa przystań słynnego spływu przełomem Dunajca.