Opactwo Augustianów w Żaganiu należy do tej samej klasy zabytków – Pomników Historii co Wawel, Kopalnia Soli w Wieliczce, czy zamek w Łańcucie. W skład Zespołu Poklasztornego Augustianów wchodzą: Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, dawny klasztor Augustianów, spichlerz klasztorny i konwikt. Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP pod względem historycznym i artystycznym z pewnością jest jedną z najbardziej wartościowych świątyń na terenie Dolnego Śląska.
Dawny klasztor Augustianów
W 1285r. książę Konrad przekazał augustianom zamek, który w połowie XIV w. rozbudowali, wznosząc jednocześnie pałacyk opacki. W kolejnych wiekach klasztor był poddawany licznym przebudowom i zmianom wystroju. Dopiero po pożarze w 1730r. został przebudowany w stylu barokowym i znacznie powiększony. Jedynie część pomieszczeń w skrzydle wschodnim klasztoru zachowała charakter gotycki.
Klasztor poza celami zakonników i kapitularzem mieści również kaplicę św. Anny z gotyckimi sklepieniami oraz wspaniałą bibliotekę klasztorną z XVIII wiecznym wystrojem. W księgozbiorze biblioteki znajdują się fragment Biblii z VIII wieku oraz pozycje od XVII do XIX w.
Żagańska biblioteka klasztorna od XV wieku należała do najsłynniejszych na Śląsku. Do dziś zachowała się niemal w nienaruszonym stanie. Jej wnętrze słynie z doskonałej akustyki, które zawdzięcza się specjalnie ukształtowanemu sklepieniu nazywanym sklepieniem szeptanym. Ciekawostką jest, że szeptem można w niej porozumieć się będąc nawet w przeciwległych miejscach pomieszczenia.
Dawny spichlerz klasztorny, konwikt
Plac klasztorny zamyka dawny, późnogotycki spichlerz klasztorny, który pochodzi z końca XV w. , częściowo przekształcony w XIX – XX w. Murowany z cegły o elewacji frontowej rozczłonkowanej wąskimi, ostrołukowymi blendami. Budowlą przylegającą do spichlerza jest dawny konwikt zbudowany w latach 1740 – 1758 na miejscu klasztornych budynków gospodarczych i szkoły nowicjatu. Konwikt posiada cenny rokokowy portal, a także barokowe malowidła z motywami astronomicznymi i portretem słynnego żagańskiego astronoma Jana Keplera. Obecnie mieści się tu hotel turystyczny.
Miejsce zaślubin i spoczynku książąt
Wspominając dzieje kościoła parafialnego nie można pominąć faktu, że był on ważnym obiektem w życiu książąt żagańskich. To właśnie w nim miejsce swego ostatniego spoczynku znalazło kilku władców z dynastii Piastów żagańskich. W 1342 roku pochowano tu między innymi Henryka IV zwanego Wiernym, a w 1363 roku jego synową Annę – matkę Jadwigi, późniejszej żony króla Kazimierza Wielkiego. W 1800 roku spoczął tu tymczasowo książę kurlandzki i żagański Piotr Biron. W kościele pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny miały miejsce również liczne ceremonie zaślubin. Sakramentalne „tak” powiedzieli tu między innymi: w 1801 roku córka Piotra Birona – Joanna Katarzyna z Francesco Pignatellim de Belmonte księciem Acerenza, czy dwie pasierbice księcia żagańskiego Napoleona Ludwika, córki Pauline księżnej de Talleyrand – Perigord z jej pierwszego małżeństwa hrabim von Hatzfeldt – Trachenberg – Margarethe Luise i Louisa.
Sztuka w najwyższym wydaniu
Zewnętrzna architektura mimo wielu przebudów zachowała do dnia dzisiejszego charakter gotycki, natomiast loggia jest renesansowa. W kościele bardzo pięknie prezentują się stalle z 1695 r. oraz XVI wieczny ołtarz Św. Trójcy. W świątyni znajduje się także gotycki sarkofag księcia głogowsko-żagańskiego Henryka IV. Na uwagę również zasługuje ekspozycja muzealna ulokowana na emporze nad zakrystią kościoła.
