Warto sięgać po fermentowane produkty mleczne, suszone śliwki, ograniczyć spożycie tłuszczu i zapomnieć o słodyczach. A poza tym? Należy spożywać 4–5 posiłków dziennie co 3–4 godziny, w spokojnej atmosferze, bez pospiechu, skupiając się wyłącznie na jedzeniu. I nigdy, ale to nigdy nie wolno zapomnieć o śniadaniu!
Czy to już zaparcie?
Zaparcia należą do grupy zaburzeń o niejednorodnej etiologii, które często stanowią trudny problem kliniczny. Zgodnie z definicją, oznaczają zbyt małą częstotliwość wypróżnień (rzadziej niż 3 razy w tygodniu) lub stolce twarde, oddawane z wysiłkiem, którym może towarzyszyć uczucie niepełnego wypróżnienia. Pacjenci z zaparciami niejednokrotnie zgłaszają też dodatkowe dolegliwości, takie jak ból, dyskomfort w dole brzucha, powiększenie jego obwodu, wzdęcia, uczucie pełności w jamie brzusznej, zaburzenia łaknienia.
O zaparciach ciężkich mówić można, jeśli do wypróżnienia dochodzi rzadziej niż 3 razy w miesiącu.
U pacjentów z zaparciem najczęściej rozpoznaje się zaparcie idiopatyczne czynnościowe ze spowolnieniem motoryki jelita grubego (wynikającym przede wszystkim ze stylu życia, w szczególności niezdrowych nawyków żywieniowych i małej aktywności fizycznej).
Zmiana trybu życia i dieta na zaparcia
Co jeść na zatwardzenie? Po pierwsze: błonnik, który wywiera korzystny wpływ na pracę przewodu pokarmowego. Włókno pokarmowe, w wyniku mechanicznego drażnienia ścian jelita grubego, pobudza perystaltykę jelit i przyspiesza pasaż treści pokarmowej, regulując w ten sposób rytm wypróżnień.
W leczeniu zaparć czynnościowych i zaparć ze zwolnionym pasażem jelitowym stosuje się dietę bogatoresztkową (wysokobłonnikową). Zaleca się zwiększać dzienne spożycie błonnika pokarmowego do 20–30 g (podzielonych na kilka porcji/posiłków). Do dobrych źródeł błonnika należą m.in. owoce i warzywa, pieczywo z mąki z pełnego przemiału, grube kasze i otręby pszenne.
Bardzo istotne jest powolne wprowadzanie tych produktów do diety przy zaparciach (i stopniowe zwiększanie udziału błonnika w diecie). W ten sposób można uniknąć niepożądanych objawów, związanych z nadmierną fermentacją w okrężnicy (najdłuższej części jelita grubego), takich jak:
• wzdęcia;
• nadprodukcja gazów jelitowych (wiatry);
• „przelewanie” się, dyskomfort w jamie brzusznej;
• bóle kurczowe brzucha.
Pamiętajmy, że długotrwałe spożywanie otrąb zaburza wchłanianie żelaza, cynku, fosforu i magnezu, dlatego należy okresowo wykonywać badania i kontrolować stężenie tych pierwiastków w surowicy krwi.
W przypadku problemów z wypróżnianiem ulgę przynosi również wyższa podaż płynów – zaleca się zwiększyć dobową ilość wypijanych płynów do >3 l.
Jednym z istotnych elementów niefarmakologicznego leczenia zaparć czynnościowych jest zmiana trybu życia, która obejmuje większą, systematyczną (najlepiej codzienną) aktywność fizyczną (długie spacery, marsze, jazdę na rowerze, pływanie).
W regulacji rytmu wypróżnień szczególne znaczenie ma podejmowanie prób spokojnego oddawania stolca. Prób podejmowanych codziennie, o tej samej porze, które utrwalają właściwy nawyk regularnych wypróżnień i zapobiegają zaleganiu mas kałowych w jelicie.
Co jeść na zaparcia? Czego unikać?
Produkty wskazane i przeciwwskazane w czynnościowym zaparciu stolca:
Produkty wskazane: pieczywo czerstwe, razowe, żytnie, pełnoziarniste, graham (do najlepszych źródeł błonnika należy pieczywo żytnie razowe i pieczywo mieszane z dodatkiem ziaren), mąka z pełnego przemiału, mąka żytnia. mąka razowa, kasze gruboziarniste (jaglana, gryczana, jęczmienna), ryż brązowy, otręby, płatki kukurydziane, jęczmienne i owsiane, makaron z mąki razowej, musli, chude mięso i drób (np. gotowana/duszona pierś indyka lub kurczaka bez skórki), chude ryby (dorsz, sola, sandacz, morszczuk), chude wędliny (m.in. szynka z piersi kurczaka), sery twarogowe, mleko z obniżoną zawartością tłuszczu, jogurty, kefiry, maślanka, wszystkie gatunki (świeże, suszone, gotowane), zwłaszcza drobnopestkowe (maliny, jeżyny, truskawki, poziomki, agrest, winogrona), również owoce suszone (suszone śliwki, morele i figi) oraz niskosłodzone przetwory owocowe, np. dżemy, surowe i gotowane, w szczególności: buraki, sałata, pomidory, pietruszka, szpinak, szczaw, seler, galaretki z owoców, budyń na niskotłuszczowym mleku, pestki słonecznika i dyni, liście laurowe, ziele angielskie, cynamon, koperek, sól w ograniczonej ilości, odpowiednia dzienna podaż płynów, w tym: woda mineralna niegazowana, soki i kompoty z niską zawartością cukru, słaba herbata i herbatki owocowe.
Produkty przeciwwskazane: pieczywo świeże, jasne, pszenne oraz pieczywo cukiernicze, mąka z tzw. niepełnego przemiału, biała, kasza manna, kluski i makarony z delikatnej, białej mąki, tłuste mięsa i wędliny; wieprzowina, baranina, gęsi, kaczki, pasztety, smalec, boczek, parówki, salami, kabanosy, śledź w oleju, węgorz, sardynki w oleju, produkty wysokotłuszczowe: śmietana, serki topione, serki fromage, śmietanka kremowa, wysokosłodzone dżemy, konfitury, warzywa strączkowe: groch, bób, groszek, fasola), kapusta, brukselka, kalafior.
Jak jeść przy zaparciach?
W leczeniu i profilaktyce zaparć duże znaczenie ma częstotliwość spożywania posiłków. Instytut Żywności i Żywienia zaleca regularne spożywanie 4–5 posiłków dziennie, przy czym przerwy między nimi powinny wynosić 3–4 godziny. Śniadanie to najważniejszy posiłek w ciągu dnia, pod żadnym pozorem nie należy z niego zrezygnować; najlepiej jeść je 1–2 godziny po przebudzeniu. Pamiętajmy, że w godzinach rannych czynności motoryczne i wydalnicze przewodu pokarmowego znacznie przybierają na sile. Stosując dietę przeciw zaparciom, kolację powinniśmy spożywać ok. 3 godzin przed snem.
O czym jeszcze pamiętać w czasie diety na zaparcia u dorosłych? Podczas przygotowywania potraw należy stosować odpowiednie techniki kulinarne: można gotować, gotować na parze, dusić; należy unikać dań smażonych, pieczonych (zwłaszcza z dodatkiem tłuszczu) i grillowanych.
Farmakoterapia w leczeniu zaparć
Jeśli w odbytnicy zalegają masy kałowe, przed wdrożeniem postępowania niefarmakologicznego lekarz może zalecić stosowanie wlewek fosforanowych (w celu oczyszczenia jelita).
„Właściwe” leczenie farmakologiczne wprowadza się, gdy metody niefarmakologiczne są nieskuteczne i zawodzą. Najczęściej farmakoterapię rozpoczyna podanie środków osmotycznych lub pobudzających (drażniących), które pobudzają zakończenia nerwowe błony śluzowej jelita grubego, stymulują perystaltykę jelit, utrudniają wchłanianie elektrolitów i zwiększają zawartość wody w masach kałowych – rozmiękczają je i ułatwiają ich wydalenie. Należy do nich bisakodyl – lek o dobrze udokumentowanej skuteczności, który może być stosowany doustnie w dawce 5¬–10 mg na noc. Bisakodyl przeznaczony jest do krótkotrwałego, doraźnego leczenia zaparć, w tym zaparć nawykowych i przewlekłych. Zawiera go np. Dulcobis – lek na zaparcie dostępny bez recepty.
Profilaktyka, czyli jak zapobiegać nawrotom zaparć?
Profilaktyka zaparć polega na prowadzeniu (kontynuowaniu) prozdrowotnego trybu życia, stosowaniu prawidłowej diety i regularnym spożywaniu posiłków oraz pamiętaniu o systematycznej aktywności fizycznej, która należy do istotnych czynników pobudzających perystaltykę jelit. Nie wolno hamować odruchu defekacji: w momencie wystąpienia uczucia parcia, należy jak najszybciej udać się do toalety.
W codziennym menu powinny na stałe zagościć niezapierające produkty bogate w błonnik, jak otręby pszenne, musli, pieczywo pełnoziarniste, warzywa i owoce. Zgodnie z normami Instytutu Żywności i Żywienia dla populacji polskiej – zdrowym osobom dorosłym zaleca się spożycie 20–25 g błonnika dziennie (to tzw. spożycie wystarczające). Należy unikać żywności wysokoprzetworzonej, z dużą zawartością tłuszczu i cukru. Warto sięgać po fermentowane produkty mleczne (jogurt, kefir, maślankę), ponieważ zawarty w nich kwas mlekowy stymuluje rozwój korzystnej flory bakteryjnej jelit i zapobiega dolegliwościom ze strony przewodu pokarmowego. Nie wolno zapominać o właściwym nawadnianiu organizmu (po zwalczeniu zaparć najlepiej pić ok. 2–2,5 l płynów dziennie). Więcej na temat przeciwdziałania zaparciom można przeczytać na stronie: http://www.stopzaparciom.pl.
Źródła:
Jarosz M. Normy żywienia dla populacji polskiej. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2017.
Dzierżanowski T., Rydzewska G. Zaparcie stolca – trudny problem leczniczy. Przegląd Gastroenterologiczny. 2012; 7 (5): 249–263.
Jarosz M., Dzieniszewski J. Zaparcia – porady lekarzy i dietetyków. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.
Czerwionka-Szaflarska M., Romańczuk B. Postępowanie w zaparciu czynnościowym stolca u dzieci i młodzieży. Forum Medycyny Rodzinnej. 2008; 5 (2): 349–357.
Payne A., Barker H. Dietetyka i żywienie kliniczne. Elsevier Urban&Partner, Wrocław 2013.
Hermann J., Kościński T., Drews M. Praktyczne zasady postępowania w zaparciach u dorosłych. Ginekologia Polska. 2012; 83: 849–853.
Szota M. Postępowanie w zaparciach. Lek w Polsce. 2013; 4 (264): 53–58.
Lacy B.E., Mearin F., Chang L. et al. Bowel disorders. Gastroenterology. 2016; 150: 1393–1407.
Matyja M., Haberka M., Olszanecka-Glinianowicz M. Żywienie i styl życia – najnowsze wytyczne AHA 2017. Medycyna po Dyplomie 2017; 26 (9): 20–23.
Postępowanie w zaparciu. Podsumowanie wytycznych American Gastroenterological Association 2013. Medycyna Praktyczna. 2013; 12: 44–50.
Szczepanek M., Goncerz G., Strzeszyński Ł.: Choroby czynnościowe układu pokarmowego – wytyczne rzymskie IV (2016). Część III: Choroby czynnościowe jelit. Medycyna Praktyczna 2018; 6: 18–29.
Postępowanie w nienowotworowych chorobach odbytnicy i odbytu. Podsumowanie wytycznych American College of Gastroenterology. Medycyna Praktyczna. 2014; 2015; 3: 26–34.
Gajewski P.(red.). Interna Szczeklika 2018. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2018.
eMPendium leki. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2018.
Mounsey A., Raleigh M., Wilson A. Management of constipation in older adults. American Family Physician. 2015; 92 (6): 500–504.
Ford A.C., Quigley E.M., Lacy B.E. et al. Efficacy of prebiotics, probiotics, and synbiotics in irritable bowel syndrome and chronic idiopathic constipation: systematic review and meta-analysis. American Journal of Gastroenterology. 2014; 109: 1547–1561.
Charytoniuk A., Simon K. Diagnostyka i leczenie zaparć u młodych osób. Medycyna po Dyplomie. 2013; 5, [dostęp online].